| Bu yazı, Ermeni Sorunsalı adındaki bir yazı dizisinin parçasıdır. Daha önce yayımlanan yazıları okumak için yukarıdaki ana menüden DOSYALAR ve ERMENİ SORUNSALI başlığını seçiniz veya https://turkiye.net/dosyalar/ermeni-sorunsali/ linkine tıklayınız. |
I. DÜNYA SAVAŞI – ERZURUM TAŞNAK KONGRESİ – VAN ERMENİ HÜKÜMETİ
28 Temmuz 1914’te Dünya Savaşı’nın başlamasıyla 2 – 14 Ağustos tarihlerinde Erzurum’da 8. Taşnak Partisi kongresi düzenlenir. Kongre 2 hafta sürmüş, 28 toplantı yapılmış, yurt içi ve dışından 30 temsilci katılmıştır. Kongrenin ardından Taşnaklar Ermenilerin Osmanlı’ya bağlı kalacağını ilan ederler. Ancak, alınan gizi kararlar hiç de o yönde olmayıp özetle şöyledir:
- Savaş ilanına kadar eyleme geçilmeyecek, Rusya’dan gelecek silahlar milislere dağıtılacak
- Savaş ilanından sonra Osmanlı ordusundaki Ermeniler silahlarıyla birlikte Rus ordusuna katılacaklar .
- Osmanlı Ordusu ilerlerse eyleme geçilmeyecek
- Osmanlı ordusu geri çekilir veya ilerleyemeyecek hale gelirse Ermeni milisler Osmanlı ordusunu cephe gerisinden kuşatacaktır.
Böylece görünürde devlet ile Ermeni ayrılıkçılar arasında sözde bir barış süreci başlar! 2 Ağustos 1914te Osmanlı-Alman İttifak Antlaşması imzalanır. 2 Kasım 1914’te Osmanlı Devleti savaşa girer.
Andranik Ozanyan ve çetesi
Savaşın ilan edilmesiyle önce 20-45 yaş grubu, ardından inşaat ve geri hizmette kullanılmak üzere 15-20 ve 45-60 yaş Ermeniler de askere alınmaya başlanır. Taşnaklar ise, Erzurum kongresinde kararlaştırıldığı gibi, yurt dışında gönüllü milisler (gerilla) oluşturup bunları devlete karşı savaşmak üzere Fransız ve Rus ordusuna gönderirler. Osmanlı ordusundaki Ermeniler de kaçarak çetelere ve Rus ordusuna katılır. Meclisi Mebusan’daki 3 milletvekili Karekin Pastırmacıyan, Hampartsum Boyacıyan, Vahan Papazyan İstanbul’dan ayrılarak milislerin başına geçerler. Böylece Osmanlı Ermenilerinin bir bölümü yüzyıllardır yaşadıkları ülkelerine karşı bir gerilla savaşının içine girerler!
30 Ekim 1914 gecesi Karadeniz’e çıkan Osmanlı-Alman birleşik donanmasının Rusya’nın Odessa ve Sivastopol limanlarını topa tutmasıyla ülke fiilen dünya savaşına girmiş olur. Enver Paşa 100.000 kişilik büyük bir orduyla Rusya üzerine yürür. Amaç, Kafkaslar ve Orta Asya’daki Türki halklara ulaşıp onların da desteğini almak, Pantürkist hayallerle “Büyük Turan Devleti” ni kurmaktır. Ancak, kendisini acı bir sürpriz beklemektedir: 10 Ocak 1915’de Sarıkamış’ta ağır kış şartları nedeniyle 60.000, kimi kaynaklara göre 90.000 asker donarak yok olur.
Kamuoyundan uzun bir süre gizlenen bu ağır yıkımdan sonra Rus ordusu, Doğu Anadolu’yu hızla işgale başlar. Ermeni milislerin de desteğiyle 18 Nisan 1915 Bitlis, 19 Nisan’da Van Rusların eline geçer. Van çevresinde 250.000 milis toplanır, ve burada ilk kez Ermeni geçici hükümeti kurulur. Bu gelişmeler üzerine hükümet ordudaki Ermeni askerleri silahsızlandırılmaya başlar.
İçişleri Bakanı Talat Paşa, ülkedeki Ermeni dernek ve komite merkezlerinin kapatılması, elebaşlarının tutuklanması ve her tür belgeye el konulmasıyla ilgili 24 Nisan 1915 kararlarını açıklar. Bu kararlara kimse aldırmaz: 21 Mayısta 1915te Rus General Yudeniç Van’a gelir, burada kurulan Ermeni hükümetini onaylar ve yönetime Aram Manukyan atanır.
TEHCİR (YER DEĞİŞTİRME, TAŞINMA, GÖÇ)
İşte Tehcir Kanunu, ya da Yer Değiştirme Yasası böyle kritik bir ortam ve savaş koşullarında, Tebayı Sadıka’nın aldatısına bir tepki, Osmanlı’nın bir ölüm kalım refleksi olarak ortaya çıktı; düşmanla veya teröristlerle isteyerek veya istemeyerek işbirliği yapan, özellikle savaş bölgesi haline gelen Doğu Anadolu’daki Ermenileri başka yerlere taşımak, nakletmek amacıyla yürürlüğe kondu.
Asıl adı “Vakti Seferde İcraatı Hükümete Karşı Gelenler İçin Ciheti Askeriyece İttihaz olunacak Tedabir Hakkında Kanunu Muvakkat” (Seferberlik Zamanında Hükümete Karşı Gelenler İçin Askeri Makamlarca Uygulanacak Tedbirler Hakkında Geçici Kanun) olan bu yasa 27 Mayıs 1915te Mecliste kabul edilmiş, 1 Haziran 1915te Takvimi Velayi (Resmi Gazete) de yayımlanarak yürürlüğe girmişti. Yasaya göre Erzurum, Van ve Bitlis’teki Ermenilerin, Musul, Deyrizor, Urfa; Adana, Halep, Maraş’takilerin ise Suriye vilayetinin doğusu ile Halep’e taşınması planlanıyordu.
Yasanın yürürlüğe girmesiyle öncelikle savaş bölgesindeki Ermeniler trenle veya kafileler halinde, asker koruması altında, Diyarbakır ve Urfa yöresi ile Fırat vadisine nakledilmeye başlandı. 7 Aralık 1916 tarihli İçişleri Bakanlığı Raporunda 702.900 kişinin yer değiştirdiği kayıtlıdır. Yer değiştirme sırasında halkı korumak için gerekli önlemleri almayan veya ihmali görülen 1.379 görevli tutuklanarak mahkemeye sevk edilmiş, idam ve hapis olmak üzere çeşitli cezalara çarptırılmışlardır.
Prof. Yusuf Halaçoğlu, göçe tabi tutulanların Halep’ten gelenlerle birlikte 438.758 kişi olduğunu, açlık, tifo ve dizanteri gibi hastalıklar, iklim koşulları, yerel aşiretler ve eşkiyaların saldırıları sonucu ancak 382.148 kişinin yerleşim alanına varabildiğini ileri sürer. Kuşkusuz bazı sivil ve askeri yöneticilerin kötü davranışları yüzünden ölümlerin oluştuğu bir gerçektir. Nakil sırasında ve nakilden sonra kaçıp izini kaybettirenler olduğu gibi, din değiştiren, çocuklarını köylülere emanet eden, Türk veya Kürt kimliklerine bürünerek izlerini kaybettirenlerin olduğu bilinmektedir. Ermeni nüfusun bu şekilde ve çeşitli nedenlerle “buharlaşmış” olması “soykırım” iddialarını tetikleyerek gündeme taşımıştır.
Bazı yörelerde yer değiştirmeye karşı direniş eylemleri de görülmüştür. 24 Haziran 1915te Şebinkarahisar milislerce ele geçirilmiş, 29 Eylül 1915’de Ermeni ayrılıkçılar silahlanarak Urfa’da ayaklanmıştır. İsyanların bastırılmasından sonra 2.000 kişi Musul’a gönderilir. [1]
1917 SOVYET DEVRİMİ VE RUSYANIN SAVAŞTAN ÇEKİLMESİ
Eylül 1915’ten itibaren Rus birlikleri destek gelmesini beklemeye başladığından Osmanlı-Rus çatışması 1916 yılı başına kadar hız keser. Sonunda Ruslar 13 Ocak 1916’da yeniden büyük bir saldırı başlatır. Ermeni ordusunun da desteğiyle 16 Şubat 1916’da Erzurum, 3 Mart Muş, 18 Nisan Trabzon, 24 Temmuz’da Erzincan Rusların eline geçer.
Fakat o sırada hiç umulmadık bir gelişme yaşanır: Rusya’nın Avrupa cephesinde aldığı yenilgiler, süreduran ekonomik kriz, Çarlık rejimine karşı başlayan halk hareketleri Lenin önderliğinde 1917 Sovyet Devrimine yol açmıştır. Rus ordusu Şubat 1917’den itibaren işgal ettiği bölgelerden çekilirken silahlarını Ermeni ve Gürcülere devrederek Osmanlı ile savaşımı onlara bırakır. 15 Mart 1917’de Rus Çarı II. Nikola tahtı terk etmek zorunda kalır. 17 Temmuz 1918’de ailesi ile birlikte yargılanmadan kurşuna dizilecektir.
Çarlık ordusunun dağılmasının ardından 25 Nisan 1918de Kars Ermenilerin eline geçer. Rusların çekilmesiyle bölgeye ilerleyen İngiliz ordusu da Kars’ın Ermenistan’da kalması için destek verir.
Erdağ Duru
(Yazının devamı: 30 EKİM 1918 MONDROS ATEŞKESİ – ARAP İSYANLARI
.
Bu dizide yer alan bütün yazıları görmek için şu linke tıklayınız:
https://turkiye.net/dosyalar/ermeni-sorunsali/
veya sitenin menü sisteminden DOSYALAR – ERMENİ SORUNSALI yı seçiniz.)
________________________________________________________________
[1] Ermeniler, geçmişte de buna benzer göç hareketlerine tabi tutulmuşlardır. Sasaniler 379da 70.000 kişiyi İran’a, Bizanslılar 1025te Doğu Anadolu’daki 40.000 kişiyi Sivas ve Kayseri’ye, Memluklar 1250de 10.000 kişiyi Mısır’a, 1777’de Kırım’ı işgal eden Ruslar bölgedeki binlerce Ermeni’yi steplere sürmüştür. (Rakamların hiçbiri kesin değildir).
________________________________________________________________
Referans:
1. Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi, Milliyet Yayınları, 1992
2. Davranışlarımızı Kökeni, Dr. Erol Teber, Sorun Yayınları, 1975
3. Din Devletleri, Prof. Dr. Aysel Ekşi, Ümit Yayıncılık, 1995
4. Emperyalizm Kıskacında Türkler Ermeniler Kürtler, Yazıcı Yayınevi, 2003, Ersal Yavi
5. History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, Stanford J. Shaw, Cambridge University Press, 1987
6. History of the Western Civizilation, Bertrand Russell, Unwin University Books, 1971
7. İnternet kaynakları: Timeturk Haber, Vikipedia, Agos Gazetesi, Al Jazeera ve Ermenistan ile ilgili çeşitli web siteleri
8. Osmanlı İmparatorluğunun Yükseliş ve Çöküş Tarihi, Dimitri Kantemir, Cumhuriyet Yayınları, 1998
9. The Encyclopedia Americana International Edition, Americana Corp., I-XXX Volumes, New York, 1977
10. The Reader’s Digest Great Encyclopeadic Dictionary, Oxford University Press, 1964
11. The Turkish Labyrinth, James Pettifer, Viking Penguin Group, 1997
12. Théma Larousse, Tematik Ansiklopedi, Cilt 1-2, Larousse 1993 Milliyet 1993-1994
13. Türk Devrimini Temelleri ve Gelişimi, Doç. Dr. Ahmet Mumcu, A.Ü. Hukuk Fakültesi Yayınları, 1976
14. Türkiye Cumhuriyeti Çökerken, Vural Savaş, Bilgi Yayınevi, 2004
15. Türkiye’de Etnik Gruplar, P. Alford Andrews, Ant Yayınları, 1997
16. Türkiye Neden Feda Edildi? Merdan Yanardağ, Destek Yayınevi, 2013
17. Türklerin Tarihi, Doğan Avcıoğlu, Tekin Yayınevi, 1985
18. Ulusal Kültür Savaşı, Atilla İlhan, Bilgi Yayınevi, 1998
